PGS.TS Đặng Trần Thọ – Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách Khoa Hà Nội). Ảnh: Hải Nguyễn

Tiềm năng lớn nhưng chưa khai thác đúng mức

Phát biểu tại Hội thảo “Giải pháp chuyển đổi năng lượng hướng tới Net Zero” do Báo Lao Động phối hợp với Bộ Công Thương tổ chức ngày 29.5.2025, PGS.TS Đặng Trần Thọ – Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách Khoa Hà Nội) nhận định, Việt Nam được đánh giá là quốc gia có tiềm năng phát triển năng lượng tái tạo hàng đầu trong khu vực Đông Nam Á.

Trong đó, nước ta có ưu thế vượt trội về điện mặt trời và điện gió ngoài khơi. Bức xạ cao, tốc độ gió ổn định, cùng nguồn sinh khối, rác thải và thủy điện nhỏ dồi dào tạo nền tảng thuận lợi cho chuyển đổi năng lượng. Giai đoạn 2018–2020 từng ghi nhận sự bứt phá mạnh mẽ, cho thấy khả năng hấp thụ công nghệ nhanh nếu có chính sách và hạ tầng phù hợp.

Tuy nhiên, theo ông Thọ, việc chuyển hóa tiềm năng thành hiện thực vẫn là thách thức do thiếu cơ chế khuyến khích dài hạn, thiếu quy hoạch tích hợp đất – điện – lưới và hạ tầng chưa theo kịp tốc độ phát triển. Quá trình chuyển đổi hiện đang gặp nhiều vướng mắc.

Trước hết do thiếu hành lang pháp lý rõ ràng, cơ chế giá điện không ổn định, hạ tầng truyền tải lạc hậu và khó khăn trong tiếp cận vốn đang khiến hàng loạt dự án bị đình trệ. Hàng chục GW điện mặt trời và điện gió đã xây dựng xong nhưng chưa thể phát điện hoặc bị cắt giảm công suất thường xuyên.

Trong khi đó, nhiều nhà đầu tư do dự vì thiếu hợp đồng mua bán điện có ràng buộc pháp lý và cơ chế bảo lãnh rõ ràng. Hệ thống lưới điện chưa được nâng cấp đồng bộ, dẫn đến tình trạng quá tải tại nhiều khu vực trọng điểm. Các giải pháp lưu trữ năng lượng quy mô lớn vẫn còn bỏ ngỏ, khiến khả năng hấp thụ công suất từ các nguồn tái tạo bị hạn chế. Ngoài ra, khó khăn về vốn và rào cản về thể chế tiếp tục làm chậm tiến trình hiện thực hóa các mục tiêu giảm phát thải.

Cần hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ và ổn định

Để giải bài toán chuyển đổi năng lượng, ông Thọ cho rằng, trước hết cần hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ và ổn định. Việc sớm ban hành Luật Năng lượng tái tạo sẽ tạo nền tảng cho các chính sách giá điện, đấu thầu, hợp đồng mua bán điện, cơ chế lưu trữ và chia sẻ rủi ro được thực hiện thống nhất. Đồng thời, cần thiết lập cơ chế giá điện chuyển tiếp rõ ràng, linh hoạt theo vùng và loại hình công nghệ, có tính đến chi phí hệ thống và giá trị phụ tải. Các nguồn điện tái tạo cần được tham gia thị trường phụ trợ như điều tần, điều áp, lưu trữ – để nâng cao hiệu quả vận hành toàn hệ thống.

Về hạ tầng, cần phát triển đồng bộ giữa nguồn – lưới – lưu trữ. Việc tích hợp hệ thống lưu trữ năng lượng với các dự án điện gió, điện mặt trời công suất lớn nên được xem là yêu cầu bắt buộc. Mở rộng đầu tư lưới truyền tải theo hình thức PPP và cho phép doanh nghiệp chủ động xây dựng hạ tầng đấu nối sẽ góp phần giảm áp lực cho hệ thống điện quốc gia.

Đối với tài chính, cần hoàn thiện hệ thống phân loại xanh, tiêu chuẩn tín dụng xanh và cơ chế phát hành trái phiếu xanh. Đồng thời, thiết kế các công cụ chia sẻ rủi ro giữa nhà nước và tư nhân như bảo lãnh hợp đồng PPA, bảo lãnh rủi ro chính sách và hỗ trợ tiếp cận nguồn vốn quốc tế. Các ngân hàng trong nước cần được nâng cao năng lực thẩm định các dự án năng lượng tái tạo theo chuẩn ESG để mở rộng cho vay trung và dài hạn.

Cuối cùng, nâng cao năng lực thực thi ở cấp địa phương là yếu tố then chốt để rút ngắn khoảng cách từ quy hoạch đến triển khai thực tế. Cần đào tạo cán bộ kỹ thuật, quy hoạch và tài chính tại các tỉnh, đồng thời xây dựng bộ chỉ số đánh giá năng lượng tái tạo cấp địa phương để giám sát tiến độ thực hiện.

PGS.TS Đặng Trần Thọ nhận định, chuyển đổi năng lượng không chỉ là một xu hướng tất yếu mà còn là cơ hội chiến lược để Việt Nam phát triển nền kinh tế carbon thấp, hiện đại và có sức cạnh tranh trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Tuy nhiên, để hiện thực hóa lộ trình này, cần sự vào cuộc mạnh mẽ và đồng bộ của cả hệ thống chính trị, doanh nghiệp và cộng đồng tài chính. “Chúng ta không thiếu tiềm năng, điều cần lúc này là quyết tâm thể chế hóa và tổ chức thực hiện một cách thực chất, hiệu quả”, ông nhấn mạnh.